‘Uygarlık Tarihi’nde Aydınlanma ve Demokrasinin Büyük İnsanı Server Tanilli’yi Anıyoruz

Türkiye’nin en büyük düşünür, bilim insanı ve yazarlarından Server Tanilli ölümünün yedinci yılında anılıyor 1980′den önce Türkiye’de İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde ve Devlet Tatbiki G&uu...

Türkiye’nin en büyük düşünür, bilim insanı ve yazarlarından Server Tanilli ölümünün yedinci yılında anılıyor

1980′den önce Türkiye’de İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde ve Devlet Tatbiki Güzel Sanatlar Yüksekokulu’nda “Uygarlık Tarihi” dersi veriyordu. 7 Nisan 1978 günü terör ortamında silahlı saldırıya uğrayıp, belden aşağısı tutmaz oldu. Fransa’ya gidip uzun yıllar Strazburg Üniversitesi’nde çalıştı. 2000 yılında yurda dönüş yaptı ve Cumhuriyet Gazetesi’nde köşe yazıları yayınlandı. 2006 yılında Sertel Demokrasi Ödülü’ne layık görüldü.

1980 sonrasında düşün ortamını ve özellikle de gençliği etkilemiş olan “Uygarlık Tarihi (1973)”, “Devlet ve Demokrasi: Anayasa Hukukuna Giriş” kitaplarını yazdı. “Uygarlık Tarihi” üniversitelerde ders kitabı olarak okutuldu.

Öner Yağcı’nın kaleminden Server Tanilli’nin özyaşamı:

18 Mart 1931 doğumlu; memur çocuğu, hukukçu, sonra öğretmek ve aydınlatmak sevdalısı bir hoca. Uygarlık Tarihi, onun İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesinde öğrencilerine anlattığı dersin kitaplaşan başyapıtı. Onun bu kitabıyla ilgili yargılanması bilimle bilim düşmanlığının, akılla akıl dışılığın, hoşgörüyle bağnazlığın, aydınlıkla karanlığın çarpıştığı bir alana dönüşür; savunması Attilâ İlhan'ın şu dizeleriyle biterken aydınlık damarlarını birbirine bağlama ustalığı sergiler ve yıllarca sürecek bir inadın muştusunu da verir: "o sözler ki kalbimizin üstünde / dolu bir tabanca gibi / ölüp ölesiye taşırız / o sözler ki bir kere çıkmıştır ağzımızdan / uğrunda asılırız."

Aydınlanma ve demokrasi savaşımında ben de varım demenin yürekli, onurlu, bilinçli bir çığlığıdır bu ve susturulamaz. Ama karanlık boş durmaz, karanlık aydınlığın bu güçlü soluğunu da kesmek için listesine alır. Birçok aydını, öğretmeni, yazarı, bilim adamını, genci vuran -daha sonra birçok insanımıza uzanacak olan- eller, Server Tanilli'ye de uzanır; tarihler 7 Nisan 1978'i göstermektedir. Kurşunların verdiği hasar, yıllar süren tıp uğraşılarından ve onun yaşamak ve dünyanın aydınlığına bir şeyler katmak çabalarından sonra, ancak tekerlekli sandalyeyle yaşamını sürdürecek kadar giderilebilir. Ama öldürülen dostlarının soluğunu da soluğuna katmışçasına o, tekerlekli sandalyede sürdürdüğü yaşamından aydınlıklar damıtmayı sürdürür. Bir "Anka Kuşu" olur; dost aydınlıkların küllerinden doğan…

Strasbourg'ta Türk Etütleri Enstitüsü'nde on beş yıl akademik çalışmalar yapıp 1996'da emekli olan Tanilli, Türkiye'nin sorunlarının, Türkiye'de yaşananların tam yüreğinde duyumsar kendini; ülkemizde hangi sorun yaşansa o, konuşmalarıyla, yazılarıyla, tavırlarıyla, sonra da bir kitabıyla yücelir. Toplumumuzun yaşadığı sorunlara bilimin ışıldağını yöneltir; konuşur, yazar, toplantılar düzenler, mesajlar iletir, bildiriler sunar, aydın tavrının sık rastlanmayan bir örneği olur. Kitapları çoğalır ve olanca aydınlığıyla gülümser bize. İşte, onun 1962'de kitaplaşan ilk çalışması Anayasalar ve Siyasal Belgeler'den sonra damıttığı kitaplığından, çağrısını usanmadan sürdürdüğü yapıtlar:

Bir başucu kitabı olan Uygarlık Tarihi, genç kuşakların, yaşamın ve insanlığın yönelimlerini merak edenlerin abecesi… Devlet ve Demokrasi, bir aydının ülkesine çağdaş bir yaşam biçimi önerisi… Yüzyılların Gerçeği ve Mirası: İnsanlık Tarihine Giriş adlı çalışması, "İnsanlığın tarihine başlangıcından bugüne kuşbakışı bakmayı amaçlayan" bir çalışma, bir Tanilli Tarihi…

Tarihe, tarih bilincine çevirdiği ışıklar, Fransız edebiyatının simge adı Victor Hugo'nun, anlatıldığı Victor Hugo Bir Dehanın Romanı ile sürer. Dünyayı Değiştiren On Yıl'da, Fransız devrimini ayrıntılarıyla yorumlayıp aydınlanma felsefesinin kökenlerini araştırır. Fransız Devriminden Portreler'de Fransız devriminde devrimin akışını belirleyen Robespierre, Marat, Danton, Babeuf gibi kişiler üzerine bilgiler verir. Voltaire ve Aydınlanma'da, özgürlükler, akıl, adalet, insan hakları, hoşgörü için; karanlıkçılığa, bağnazlığa, yobazlığa karşı mücadeleye adanmış bir yaşamın sahibi; bir "davaya bağlı" aydın tipinin ilk örneği olan Voltaire'i ele alır.

12 Eylül çıkışı demokrasi arayışında bir demokrasi manifestosu sayılabilecek bir kitap olan Nasıl Bir Demokrasi İstiyoruz?'da Türkiye'deki demokrasi kavgasının temel doğrularının altı bir kez daha çizer, sorunlarını irdeler. Nasıl Bir Eğitim İstiyoruz?'da, eğitimin anlamından başlayıp ülkemizdeki eğitimin her türlü sorununa ilişkin düşünceler içeren bir eğitim manifestosu olarak can alıcı ve temel bir sorunumuzu gündeme taşır. İslam Çağımıza Yanıt Verebilir mi? adlı çalışması, dinsel bağnazlığın iyice yoğunlaştığı ülkemizde aydın duyarlılığıyla laiklik ve din sorununu işleyen, yakın dönemin bu can alıcı sorununa dikkatleri çekmeyi, uyarma görevini başaran bir yapıttır.

Yaratıcı Aklın Sentezi: Felsefeye Giriş, Felsefeyi sevmek, yaşamını anlamlı kılmak isteyenler için bir başucu kitabı niteliğindeki bir çalışmadır ve Tanilli'nin genç kuşakların felsefe kültürlerini güçlendirmek için sunduğu çağdaş felsefesidir. Robert Mantran'ın Yayın Yönetmeni olduğu, Paul Dumont, Louis Bazin gibi ünlü tarihçilerin katkılarıyla hazırlanan Osmanlı İmparatorluğu Tarihi'nin çevirisinde de Tanilli imzası vardır. 25-26 Nisan 1997-Strasbourg Sempozyumu'nda sunulan bildirilerden oluşan ve Türkiye aydınlanmasının temel sorunlarını içeren kaynak kitaplarından biri olan Türkiye'de Aydınlanma Hareketi: Dünü, Bugünü, Sorunları "Server Tanilli'ye Saygı" kitabıdır. Strasbourg Yazıları, aydınlanmadan bilime, dilden edebiyata Anadolu'dan sanata Cumhuriyet'te yazdığı yazılardan oluşur. İnsanlığı Nasıl Bir Gelecek Bekliyor?'da küreselleşmenin dünyaya getirdiği sorunları tartışır Tanilli. Değişimin Diyalektiği ve Devrim'de Marksizm üzerine yeni düşünceler üretir…